VELIKI RESET – o liderima i liderstvu
Koliko god vas ova riječ ovaj termin ovo značenje nerviralo, smetalo vam, vrijeđalo vašu inteligenciju i shvatanje o demokratiji i demokratičnosti, liderstvo ili lideri su istorijska neumitnost pa čak i potreba. Iako se ne može isključivo vezivati samo za državu i državnost jer je sasvim opravdano i moguće koristiti ovu riječ u politici, sportu, industriji pa čak i u umjetnosti, ipak se ona najčešće vezuje za državu i državno liderstvo. Lider neke političke opcije ne mora nužno biti lider države, može biti u opoziciji a ipak imati veliki značaj, ali uspješan državni vođa jeste uvijek vezan za politiku na neki način, i ta osoba jeste i politički i državni lider. Ovo su posebne osobe koje svoje postanje izbore mukotrpnim radom i talentom ili ih neko zanimljivo i turbulentno vrijeme izbaci u orbitu, stvori i oblikuje kao ličnost koja po svim parametrima posjeduje harizmu i osobine vođe jedne politike, države ili naroda.
U gotovo svim jezicima gdje je ova anglosaksonska riječ prihvaćena i zaživjela kao domaća, lider ima muški rod. Ljubitelji rodne ravnopravnosti sasvim sigurno neće biti zadovoljni ovom činjenicom ali je tako, kako jeste. Nekako se po prirodi stvari shvata da vođ ili lider mora i treba biti muškog roda, iako je kroz istoriju bilo iznimaka koje su bile više plod slučajnosti nego pravilo. Jovanka Orleanka, Elizabeta prva, Ekatarina druga, Viktorija… su samo neke od ženskih istorijski velikih lidera (čak i sada ova riječ nema ženski oblik nažalost). Ove nasumično pobrojane velike dame su zaista ostavile ogroman trag u istoriji svojih zemalja, mogli bismo čak reći da su one bile najbolji vladari tih zemalja ikada, i nisu imale i nemaju pandane u muškom svijetu, ali ipak riječ lider ostaje u muškom rodu.
U imperijalnim društvima nasljedne veze su bile presudne za ostvarivanje titula i vođstva, a samo u rijetkim slučajevima su osobe koje su bile vođi zaista postajali veliki lideri svojih društava, kao naprijed pobrojane dame. Najčešći scenario je bio veoma nepovoljan, na vlast bi dolazili neznatni i ničega vrijedni pojedinci koji bi nesumljivo u dugom roku slabili državu ili imperiju. Možda najbolji primjer za takvu tvrdnju jeste Turska otomanska Imperija, koja nakon Sulejmana Veličanstvenog nije uspjela da iznjedri ni jednog iole vrijednog pojedinca koji bi nastavio njegovu misiju, što je na kraju dovelo i do urušavanja imperije. Jedan od razloga promjene koncepta države sa imperijalno-aristokratskog na demokratski i jeste bila očigledna slabost u odabiru i stvaranju istaknutih pojedinca odnosno vođa društvenih zajednica. U demokratskim uslovima se zahvata mnogo šira lepeza mogućih istaknutih pojedinaca koji se u jednom turbulentnom pluralizmu takmiče među sobom te se najjači među njima izdvajaju tokom svoje uporne i najčešće dugotrajne političke karijere i eventualno i posljedično postaju lideri svojih nacija ili država.
Zapadna civilizacija ima prilično dugu demokratsku tradiciju od nekoliko vijekova u modernom vremenu (antički period u ovom trenutku ne zahvatamo kao reper) tokom koje se pokazala kao veoma uspješna u kreiranju nadarenih pojedinaca koji su redovno imali sjajno obrazovanje, dobre preduslove za svoj dalji napredak i nadogradnju u obrazovnom političkom i svakom drugom pogledu izgrađivanja svoje ličnosti. Ostatak svijeta je već odavno zagledan u Zapad, nerijetko se trudeći da koristi iste ili slične metode odabira, iz prostog razloga, očigledne uspješnosti. Zaista je dug spisak zapadnih lidera koji su oblikovali svoje državne zajednice ali i svijet svojim nadahnutim vizionarstvom. Oto fon Bizmark, Vinston Čerčil, Šarl de Gol, Fransoa Miteran, Ulof Palme, Konrad Adeanuer, Vili Brant i mnogi drugi. Gotovo svaki američki predsjednik je bio lider na svoj specifičan način, počevši od prvog Džordža Vašingtona pa njegovih nasljednika Džefersona, Adamsa, Monroa i drugih, a da ne pominjemo zaista velike kao što su to bili Linkoln, Tedi Ruzvelt, Mekinli, Vilson, Frenklin Ruzvelt, Ajezenhauer, Kenedi…
Zanimljivo ali i krajenje simptomatično jeste kako smo pri nabrajanju poznatih lidera Zapada stali negdje u sedamdesetim godinama XX vijeka, ili kod nekih čak i malo ranije. Da li to ne znamo za neke druge ili je ipak nešto drugo posrijedi?
Početkom sedamdesetih godina XX vijeka u ekonomskoj teoriji Zapada je nastala jedna pomalo čudna ideja koja je vrlo brzo pretvorena u empiriju i savršeno dobro implementirana u praksi. Radilo se o uvođenju procesa Menadžerskog kapitalizma, ili procesa obezvlašćivanja vlasnika kapitala. Čitaocima ovih redova će vjerovatno biti pomalo čudno da takav proces može da se desi ili samo zamisli u dijelu svijeta koji se kune u privatno vlasništvo, čije postanje jeste temeljeno upravo na svetinji privatnog vlasništva, pogotovo u vrijeme kada je taj isti Zapad bio žestoko konfrontiran sa mrskim ideološkim neprijateljem komunizma u obliku Sovjetskog Saveza. Istina, malčice je čudno, ali uskoro ćemo saznati i o čemu se tu radi.
Dotadašnji vlasnici kapitala, govorimo o velikim poslovnim sistemima, bili su redom osobe od krvi i mesa, sa imenom i prezimenom. Njihovo vlasništvo je bilo najčešće već u drugoj ili trećoj porodičnoj generaciji iako je bilo i onih koji su za svojih života uspjeli napraviti poslovno carstvo. Samo vlasništvo tih poslovnih dinosaurusa je smetalo razvoju nove moderne poslovne doktrine, novih progresivnih poslovnih ideja, tako da su redom gubili primat u odnosu na menadžerske strukture oličene u poslovnim i mnogim drugim znanim i neznanim odborima. Razlog za ovo razvlašćivanje se krio u pojašnjenjima da se time olakšava i ubrzava uprava odnosno upravljanje preduzećima jer dolazi do veće demokratizacije procesa upravljanja kroz varijabilnost i pluralitet mišljenja i zaduženja. Protok informacija se ubrzava i ne zavisi samo od jedne osobe, dolazi do sveopšteg ubrzanja procesa poslovanja.
Mora se priznati da su ovi razlozi zvučali pragmatično i savršeno prihvatljivo, pogotovo što je većina vlasnika kapitala bila u zrelijim godinama, pa je njihov pristup poslovanju bio malčice pase ili već staromodan. Oni nisu bili spremni za rezove, rasprodaju neprofitabilnih dijelova preduzeća, za uvođenje novih metoda upravljanja. Oni su jednostavno bili smetnja napretku i modernizmu.
Ova praksa se vrlo brzo proširila, Menadžerski kapitalizam je zavladao odbacujući prevaziđene metodologije vlasništva, sada su vlasnici bili bezimeni upravni odbori i nevidljivi ali svemoćni menadžeri. Uskoro je došlo do ubrzanja trgovine jer su se veliki sistemi raspadali i prodavani u dijelovima (neprofitne jedinice) a Vol Strit je preuzeo većinu akcija kapitala ovih preduzeća. Ekonomija je postala bezlična i neprepoznatljiva, mutna i bezimena.
Isti proces, sada već provjeren u ekonomiji kao uspješan, počeo je da se sprovodi i u politici. Sve više pažnje se posvećivalo prezentnosti i formi, a sve manje suštini i širini pojedinaca koji su vodili politike. Sve više važnosti su dobijali nevidljivi savjetnici ili politički menadžeri a sami političari su postajali lutke koje predstavljaju i promovišu politike i same sebe. Uskoro su svi političari i fizički počeli da liče jedan na drugoga, savršenih frizura (da li se neko sjeća bilo kojeg ćelavog američkog političara) savršenih osmjeha prepunog keramičkih zuba, preplanulog tena, savršeno krojenih odijela iz kojih je kao uštirkana virila samo dva santimetra izvan rukava sakoa savršeno bijela košulja. Sve je bilo savršeno i blještavo.
Ali, tokom tog procesa obezvlašćenja vlasništva u politici, negdje i nekako su nestali lideri u politici. Polako je sve počelo da liči na amorfnu bezličnu masu sličnih ili gotovo istih osoba.
Vjerovatno posljednji lider u američkoj politici je bio Džon Ficdžerald Kenedi, čovjek koji je imao harizmu i moć da ubijedi i povede za sobom mase ali i politike. Nakon njegove tragične smrti ostala je velika praznina koja se još više proširila nakon takođe tragične smrti njegovog brata Bobija Kenedija koji je pretendovao da naslijedi brata na predsjedničkom mjestu. Ništa manja tragedija se desila takođe tragičnim ubistvom Martina Lutera Kinga nešto ranije. Ove tri osobe su imale potencijal da postanu lideri, da postanu veliki vođi i predvodnci, ali voljom sudbine ili nekoga drugoga nisu uspjeli u tome. Nakon njih je nastala velika serija bezličnih administrativaca koji nisu imali potencijal lidera nego samo uspješnih birokrata, sa izuzetkom jednoga koji je imao i velika iskustva iz šou biznisa odnosno glume. Ali, to mu je samo dodatno pomoglo u ostvarivanju promocije i prezentnosti, boravka na naslovnim stranama, ali lider nikada nije postao. O ostalima, potonjim, ne treba ni trošiti riječi, kako je koji nadolazio bio je sve bljeđi i bezličniji, uspješan samo kao dobar čitač pripremljenih govora, ali lidera više nije bilo.
Slična tendencija se dešavala i preko Velike Bare u staroj Evropi, gdje su posljednji veliki lideri odumirali i prepuštali mjesto nekim novim tendencijama. Nakon Margaret Tačer (kakvo god mišljenje o njoj imali) nije više bilo snažnih ličnosti u britanskoj politici kao ni u Francuskoj nakon Miterana, koje su nasljeđivali pozeri zaljubljeni u svoj lik u ogledalu bez imalo dubine i širine u obliku karaktera i mentalne snage. Jedino mjesto gdje se u zapadnom svijetu zadržala tradicija liderstva je bila Njemačka, koja je imala veliku misiju ujedinjenja države i obnove privida na veliku imperiju. Helmut Kol i Hans Ditrih Genšer su bili sjajan dvojac koji je uspio ujediniti razbijenu državu zahvaljujući svom snažnom dualističkom liderstvu. Nakon njih i nakon ujedinjenja čini se da je prestala i potreba za osobama poput njih, mada je gospođa Merkel malčice povratila na kratko taj ugled njemačkog liderstva da bi ga ponovo predala bezličnim i zbunjenim administrativcima.
Na sreću Zapada, ili je to ipak bio dio strategije, ni u Sovjetskom Savezu nisu cvjetale liderske ruže krajem XX vijeka. Nakon Brežnjeva, koji iako prilično sirov i ćoškast političar, bio je ipak vođa i lider jedne ideje i jedne Imperije, nastaje potpuna konfuzija. Na mjestu koje je trebao zauzimati lider, smjenjivale su se ostarjele partijske birokrate koje su zahvaljujući svojim poznim godinama veoma kratko vladale. Nadu i ohrabrenje u povratak liderstva u Sovjetskom Savezu je predstavljao tada mladi Mihail Gorbačov, koji se zaista u tom trenitku činio osobom i predvodnikom. Ipak, kasnije će se ispostaviti da je sva njegova snaga i unutrašnja moć dolazila iz zavodljivih zapadnih medija koji su se utrkivali da mu daju što veći značaj i popularnost. Čak su i njegov, za američke prilike veliki nedostatak, njegovo golo tjeme uspjeli da upakuju tako vješto da je on čak postao brend u ličnom smislu ali i u obliku omiljenog pića njegovog nasljednika. Očigledno je to bila medijska laž koja je imala samo jednu namjenu, raspad Sovjetskog Saveza.
Kao obrnuti proces Menadžerskom upravljanju na zapadu, na istoku je slučaj ili namjera radio na tome da se ponovo uspostavi tradicija liderstva u politici. Kao antipod zapadnoj tendenciji antiliderstva na istoku su počeli da se rađaju lideri nacija. Čak i na srednjem zapadu Evrope u obliku Mađarske i još ponekih manjih zemalja. U relativno kratkom periodu su se izdigle neke osobe koje možemo nazvati liderima svojih zemalja ili nacija i sasvim uspješno počele da pariraju zapadnim politikama. Ali, avaj, sada za Zapad ovo nisu bili lideri nego autokrate, osobe željne vlasti i apsolutne dominacije.
Politički sistemi su različiti, prilagođeni kulturi i mentalitetu naroda gdje se koriste kao takvi. Sasvim je sigurno da politički sistemi SAD i zemalja Zapadne Evrope nisu isti kao sistemi u Rusiji, Kini, Iranu i drugim zemljama Istoka. Ali je nemoguće reći čak je i netačno da određeni vid demokratije ili političke trijaže ne postoji i u ovim sistemima. Teško da je trenutni predsjednik Kine, Si Đinping, uskočio na svoje mjesto iz neke udobne hladovine, nego je mnogo izvjesnije da je njegova politička karijera bila dugotrajna i mukotrpna, da je vjerovatno morao proći sve nivoe vlasti te velike zemlje od gradskog odbora partije pa preko regionalnog republičkog itd. ukrštajući često mišljenja sa sebi sličnim pretendentima u zapetljanim političkim borbama i lobiranjima. Dakle, i on je kao i Vladimir Putin, Ebrahim Raisi, Tajip Redžep Erdogan, Viktor Orban i mnogi drugi morao da prođe političku trijažu koja ga je na kraju dovela do mjesta na kojem se nalazi. Ali, za zapad oni su autokrate, a mi kažemo da su oni lideri, snažne ličnosti koji vode svoje nacije i države i ostavljaju trag za sobom.
Pored svih drugih problema kojima svjedočimo, Zapad trenutno nema odgovor u obliku lidera, nema snažnih, hrabrih i harizmatičnih osoba koje mogu da vode svoje nacije i države naprijed. Svjedoci smo promjene paradigme na svjetskoj političkoj sceni, menadžerski pristup politikama versus liderskog pristupa. Prihvatanja i preuzimanja odgovornosti od strane lidera nacija, nasuprot skrivanju i izbjegavanju odgovornosti kroz zapetljane birokratizovane administrativne strukture na Zapadu.
Decenijsko urušavanje sistema kvalitetnog obrazovanja, medijskog zavođenja kroz varijabilne apsolutno nekvalitetne i neetične sadržaje, preplaćivanje često potpuno opskurnih individua dovelo je do stvaranja kulture imitiranja nedostojnih, rušenja svih tradicionalnih vrijednosti nasuprot novim tendencijama i životnim pristupima. Ovaj proces se nekada čini kao namjeran i dobro osmišljen, a ne slučajan.
A mediji i njihov toksični uticaj tek, ali o njima naredni puta.