GVOZDENI REŽISER

Nema mnogo velikih režisera u svijetu filma, onih koji su znatno uticali na naredne generacije. Oni zaista veliki su prilično poznati, lako im je prepoznati ime i djelo, ali postoje i oni koji nisu toliko priznati i poznati a opet ostavili su znatan trag u ovom poslu. Možda je bolje reći da su pomalo zaboravljeni, skrajnuti ali njihov rez je ostao kao veoma dubok trag u filmskoj umjetnosti. Takav je Sem Pekinpo (Sam Peckinpah) i o njemu i njegovom djelu bih ovaj puta volio da vam pričam.

On nije iza sebe ostavio veliki ili brojni filmski opus, ali neki od njih su bili tako snažni da su prodrmali svijet filma u to vrijeme. Pomenućemo neke od njih ali ćemo se zadržati samo na tri, po mom mišljenju najznačajnija njegova filma. Kratko iz biografije ćemo samo reći da je rad na filmu počeo kao scenarista a tek poslije se dokazujući mukotrpno kao režiser. Bilo je to krajem pedesetih i početkom  šezdesetih godina prošlog vijeka. Teške naravi i prgavog temperamenta a opet veoma nadaren, imao je ozbiljne probleme sa producentima i filmskim studijima koji su ga redovno sjekli i ometali njegov rad. Tako je bilo i sa njegovim prvim velikim filmom Major Dandi ( Major Dundee) koji mu je i pored teško završenog posla masakriran u montaži koju mu nisu dozvolili da radi. To je kod njega još više produbilo otpor prema velikim studijima i njihovim vladarima. Srećom po njega, ali i po druge filmske stvaraoce, kraj šezdesetih donosi određeno otopljenje kod filmskih producenata usljed opšte klime u društvu, velikih antiratnih protesta i demokratizacije društva. Ovo se odražava i na ukus filmske publike a posljedično i na želje producenata. Pekinpo dobija sjajnu ponudu da napiše i režira film koji bi se uklopio u tadašnja shvatanja vesterna, dakle mnogo grublji i drugačiji film od onoga što se do tada smatralo vesternom. Tako je nastala Divlja horda (Wild Bunch), kultni film tog vremena koji se i danas veoma rado gleda.

Iako ovaj puta on nije pisao scenario, dobio je potpunu slobodu da originalni scenario prepravi onako kako to njemu odgovara. Ta činjenica, kao i potpuna sloboda odabira glumaca i načina režije su ovom svojeglavom čovjeku dali priliku da se razmaše, te da upotrijebi sve svoje „filmske trikove“ koje je do tada pokušavao da izvede u prethodnim filmovima ali koje mu jednostavno dozvolili. Film je istog trenutka kada je krenuo u distribuciju postao veliki i do danas je ostao takav. Čini se, kada se odgleda pažljivo ( ko zna koliko puta) da je ovo bio oproštaj Pekinpoa od vesterna. Kao da je želio da kaže: „E, ovako se to radi! Ja sada odoh a vi gledajte kako ćete dalje.“ Vođen negativnim iskustvima sa prethodnim projektima, ni pomišljao nije da angažuje neka zvučna velika imena tadašnjeg glumišta, šta više, neka od njih su mu na nos izašla do tada, pa se odlučio da odabere dobro poznate ali ipak mnogo skromnije glumce, neki od njih čak i na zalasku svojih karijera, osobe sa kojima se moglo raditi, kao što su Vilijem Holden (William Holden), Ernest Bordžnin (Ernest Borgnine)  i Ben Džonson (Ben Johnson) su samo neki od njih.  Pored toga, usudio se, a kod njega je to uvijek bio slučaj da se usuđuje raditi što niko drugi nije smio ili pomišljao, da angažuje veliki broj naturščika, lokalaca iz mjesta gdje su kadrovi i snimani. Sve ovo je doprinijelo neobičnosti filma, a kada se tome dodaju maestralne i grandiozne akcione scene koje su od tog trenutka postale standard za mnoge mlade režisere koji su tek dolazili, onda se kratko može reći da je stvoren spektakl, ali nekako prirodan i humani spektakl. Iako ga je kritika optuživala za prebrutalne scene, za pretjerano korištenje naturščika u negativnom kontekstu, teško da su te optužbe bile na mjestu. Jednostavno, njegov teški karakter, mračna ratna iskustva iz drugog rata su prosto isplivali iz njegove umjetničke duše stvarajući kreativno savršenstvo.

Ono što je i do tada pokušavao da uradi, ali mu nije dozvoljeno, sada je iskočilo na platna kao neponovljive akcione scene. Između mnogih pomenućemo samo dvije scene koje bi se danas vjerovatno radile uz pomoć AI ili nekih grafičkih generatora, a on je to snimao u živo, kako, to samo on zna. Na početku filma se dešava neuspješna pljačka banke, a u brutalnom obračunu jahači sve zajedno sa konjima prolijeću kroz staklene izloge, jure kroz prostorije, padaju i ruše se tako uvjerljivo kao ste među njima. Druga scena je rušenje mosta na kojem stoji desetak jahača. Ovo je potpuno realistična scena u kojoj i konji zajedno sa jahačima padaju u rijeku. U obje scene, kao i u mnogim drugim u ovom filmu on primjenjuje tehniku usporenja ili slow motion. Ok, reći ćete, nije prvi koji je to uradio, radio je to i Kurosava. To je tačno, ali je način snimanja i montaže ovu tehniku Pekinpo prosto doveo do savršenstva. Takođe i sama filmska priča nije blijeda i već viđena. On već tada debelo radi na psihološkom profilisanju svojih likova, što će se tek u narednim filmovima dobro vidjeti. U ovom on predstavlja razbojnike veterane, ljude koji čeznu za penzijom i povlačenjem iz tog prljavog posla. On ih ne opravdava, on ih samo predstavlja onakvima kakvi jesu. Ipak, on pred njih postavlja veoma strogu moralnu dilemu, biti čovjek ili poginuti. Ovo je svakako jedan od najboljih filmova iz toga žanra uopšte, ali način na koji je režija i montaža urađena je uticao i na sve ostale žanrove ne tako bliske vesternu. Pogotovo se to odnosi na njegovo intuitivno i originalno poigravanje sa stripom u samom filmu, sve je po malo podsjećalo na Korto Maltesea ili neki sličan strip uradak u pojedinim trenucima.

Rekao sam da ovaj film za njega bilo opraštanje sa žanrom. Ova izjava nije u potpunosti tačna jer je on snimio još nekoliko filmova koji se mogu nazvati vesternima kao npr. Balada o Kejlbu Hougu, Šampion rodea ili Pet garet i Bili Kid, ali svi ovi filmovi nisu više imali dodira sa klasičnim vesternom, ovo su bili potpuno drugačiji filmovi koji su samo smješteni u to istorijsko vrijeme, a tematika je bila potpuno drugačija. On sada sve više govori o psihologiji unutar lika, o porivima koji ga tjeraju da učini ono što čini, takođe, voli da progovori i o promjeni u društvu koja iz temelja utiče na pojedinca ostavljenog na putu novom neistraženom dobu ispred nas. Ovo je na neki način tema drugog njegovog filma o kojem bih da govorim, filma koji je nekada na mene ostavio tako snažan utisak da ga se i danas veoma dobro sjećam.

Psi od slame (Straw Dogs) je film koji je Pekinpo bio prisiljen da snimi u Engleskoj jer njegov rat sa filmskim studijima se nikada nije stišao i pored velikog uspjeha Divlje horde. Ni on nije bio nevin u tom sukobu jer je čitav život bio na granici sa upotrebom alkohola i narkotika, tako da vrlo često nije bio ugodan sagovornik. Ipak, ljubaznošću engleskih producenata on odlazi u Kornvol da u tom pitoresknom kraju, možda i najljepšem u sumornoj Engleskoj, on snima veoma težak, čak vjerovatno i brutalno grub psihološki triler. Radnja filma je relativno jednostavna, Amerikanac matematičar štreber ženi prelijepu djevojku iz Kornvola. Oni dolaze u njen rodni kraj na bračno putovanje, sa željom da možda i ostanu da žive tu. Lokalnim grubijanima sa kojima je njegova supruga odrasla se ovo uopšte ne dopada pa počinju provokacije koje na kraju izrastu u otvoreni sukob. Naravno da omaleni štreber nema šansu sa nekoliko velikih grubijana, ali uz pomoć njegove inteligencije i Pekinpoove mašte i genija ovo se ipak pretvara u veoma zanimljivu ali takođe i do kraja napetu borbu na život i smrt. Ovdje se Pekinpo ponovo i još više igra sa razradom psiholoških profila likova, međuljudskih odnosa, sumnji i strahova. Pojedine scene filma su tako brutalne i grube ali uvjerljive da i pored toga što ne volim horor kao žanr i ne poznajem ga dovoljno, uvjeren sam da su inspirisale mnoge režisere horora kako i na koji način da postignu taj nivo filmskog adrenalina koji će gledaoca da zaledi. Činjenica jeste da je Pekinpo bio kreativan stvaralac, ali teško bi se u ovom filmu mogao dokazati da nije imao sjajnog, a tada još uvijek mladog Dastina Hofmana, koji ovdje dokazuje svoj raskošni talent. Njegova uloga u ovom filmu je, potpuno sam ubijeđen u to, bila njegova ulazna karta za njegov film Maratonac, u kojem je imao sličnu ulogu autsajdera koji nekako uspijeva da prevaziđe situaciju, iako ga to veoma veoma košta. Brutalne scene u Psima od slame, a pogotovo scena silovanja, se nisu mnogo dopale kritici, ponovo je bio optužen za pretjeranu opčinjenost mrakom u ljudskoj psihi, međutim Pekinpo je tjerao dalje.

Treći film koji ću pomenuti u ovom tekstu jeste Gvozdeni krst (Cross of Iron) ratni film iz sredine sedamdesetih godina prošlog vijeka. To vrijeme je bilo veoma plodno za taj filmski žanr. U Holivudu ali i Velikoj Britaniiji su snimljeni neki zaista veliki filmovi koji su za temu imali Drugi svjetski rat. I kod nas je to vrijeme obilježeno Neretvom, Sutjeskom i drugim filmovima koji su slavili poraz fašizma i mrskih neprijatelja. To je bilo takvo vrijeme, čini se da bi danas bilo teško snimiti slične filmove u kojima su Nijemci isključivi krivci za sve, i apsolutni su negativci. Vrijeme se promijenilo. Ipak, Pekinpo se još tada usuđuje da pokaže i drugi pogled odnosno i drugu stranu medalje, on izbjegava kliše crno bijelog pogleda na svijet i radnju postavlja u njemačku vojnu jedinicu na Istočnom frontu, a glavni lik je obični i neuništivi narednik, koga sjajno igra Džejms Koburn (James Coburn). Iako ga Pekinpo voli i već je sarađivao sa njime, ne mogu se oteti utisku da on ipak nije glumački dorastao takvoj ulozi, ali uz pomoć Džejmsa Mejsona (James Mason) i Maksimilijana Šela ( Maximilian Schell) Koburn ostvaruje ulogu svog života. Prljava i teška uloga kao što je i sam film ponovo brutalan i iskren. Pekinpo ponovo koristi svoju magiju, tehnike brze montaže i usporenih scena, ponovo se vraća grandioznim scenama sa mnogo statista i masovne upotrebe pirotehnike i tehnike. Kao zanimljivost, ovaj film je sniman u Jugoslaviji, prosto jer je bilo veoma jevtino, a pored toga i svu pomoć za snimanje su dobili od JNA koja je rado ustupala tehniku (tenkovi, topovi i različita oružja) iz svojih starih arsenala a koji su poticali od SSSR-a. Kao posljedica težnje za uštedom (ponovo su Pekinpoa producenti zakidali) korišteni su jugoslovenski glumci od kojih je najveću ulogu imao tada još mladi Slavko Štimac koji je naravno sjajno odglumio svoju malu uloga, ali i već dokazani Igor Galo i drugi. Naravno da su statisti bili dijelovi JNA.

Ovaj film, iako ga pominjem kao veliki, nije imao dobar odjek kod kritike i publike. Čini se da ni jedni ni drugi nisu još bili spremni za pomirenje  i drugačiji pogled na rat i svijet oko sebe. Pekinpo je opet već bio dobrano zagazio u svoje poroke, bio je često svadljiv i još teži za saradnju, ali ipak je uspio da napravi sjajan film. Gvozdeni krst ili Čelični krst ako bukvalno prevedemo sintagmu jeste na neki način obilježio ovog sjajnog režisera. On je do kraja svog života, koji nije potrajao još mnogo, snimio još nekoliko filmova, ne tako dobrih, ali je zanimljivo da se oni i danas rado prikazuju i gledaju kao npr. Konvoj, film koji još nikada nisam uspio da odgledam do kraja, jer  mi je dosadan, ali ima nešto čini se i u njemu.

Iako sam ovaj tekst naslovio kao Gvozdeni ili možda Čelični režiser, čini se da bi ga se moglo nazvati i Brutalist, ali kako je skoro snimljen film pod tim imenom ali sa potpuno drugačijom tematikom, ne bih da se prljamo prepisivanjem ili kopiranjem nečijeg djela, mada je, kada se dobro sagleda život i djelo Sema Pekinpoa, za njega bi se komotno moglo reći da je bio brutalist. Totalni režiser i čini se totalni čovjek koji nije žalio ni sebe ni druge trudeći se da ostvari svoje snove i svoje kreacije.